του κ. Ιωάννη Βραχνάκη
Συνταξιούχου Εκπαιδευτικού
«H παιδεία απoτελεί βασική απoστoλή τoυ Kράτoυς και έχει σκoπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Eλλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τoυς σε ελεύθερoυς και υπεύθυνoυς πoλίτες». Αυτά επιτάσσει το σύνταγμα της Ελλάδας στο σχετικό με την παιδεία άρθρο του.
Λαμβάνοντας αυτά υπόψη και ακούγοντας πολλές φορές για την κρίση που περνάει η παιδεία μας, έχω την εντύπωση ότι η κρίση της παιδείας δεν αφορά τόσο την επαγγελματική και φυσική αγωγή, αν και η τελευταία ψυχορραγεί, όσο την ηθική και πνευματική. Δηλαδή η κρίση στην παιδεία είναι κρίση της αγωγής που δίνεται στα παιδιά μας. Γι αυτό και δεν σχετίζονται με την κρίση τα μαθήματα που λίγα προσφέρουν από παιδαγωγικής άποψης, όπως τα μαθηματικά, η φυσική και η χημεία, η γεωγραφία και η αστρονομία, η βιολογία, τα αγγλικά και τα γαλλικά, η τεχνολογία, η πληροφορική κλπ, τα οποία αναμφίβολα διευρύνουν την σκέψη, τους ορίζοντες, διευκολύνουν και χρησιμεύουν τα μέγιστα στη ζωή. Παρόλο που, αυτά εν μέρει ή πολλοίς βασανίζουν τους μαθητές με άχρηστες γνώσεις που αποστηθίζουν σε δυσανάγνωστα βιβλία, εν τούτοις αυτά τα προβλήματα σιγά-σιγά αντιμετωπίζονται και μπορούμε να πούμε ότι γίνονται κατά περίπτωση πολλές βελτιώσεις.
Μας απασχολούν κυρίως άλλα μαθήματα που έχουν να κάνουν με την γλώσσα, την ιστορία, τον πολιτισμό και την κοινωνία, επειδή αυτά είναι τα κατ’ εξοχήν παιδαγωγικά και συμβάλλουν στην πνευματική αγωγή του ανθρώπου. Γι αυτό και λέμε αμόρφωτους, όχι αυτούς που δεν τα πάνε καλά με τα μαθηματικά και τη φυσική, αλλά αυτούς που δεν μπορούν να μιλήσουν, να γράψουν, να εκφραστούν, να σκεφθούν, αυτούς που δεν γνωρίζουν την ιστορία των προγόνων τους, αλλά και των άλλων λαών, που δεν αναγνωρίζουν την ομορφιά του πολιτισμού τους, ακόμα και αυτούς που απορρίπτουν τους δεσμούς της κοινωνίας.
Ιδιαίτερα εμείς οι Έλληνες κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας την πιο πλούσια κληρονομιά από όλους τους λαούς. Μας προίκισαν με μια μοναδική και ανεπανάληπτου πλούτου γλώσσα, που μέτρησε όλο τον κόσμο και του έδωσε νόημα, που έδωσε όνομα σε όλες τις επιστήμες και ώθησε τη σκέψη σε ύψη και πέραν του κόσμου τούτου με τη φιλοσοφία. Μας δίδαξαν τι σημαίνει ελευθερία, ανδρεία και αρετή με Θερμοπύλες. Ανέδειξαν τι είναι πολιτισμός και τι ευνομία και δημοκρατία.
Χάρις σε αυτά γνωρίσαμε την ακμή μα απεμπολώντας τα, βιώσαμε την παρακμή. Τι συμβαίνει; Είμαστε θύματα ενός εχθρικού σχεδίου για το μέλλον μας, ή ιδανικοί αυτόχειρες, ή επικρατεί τρικυμία εν τω κρανίω μας;
Κακοποιήσαμε και φτωχύναμε τη γλώσσα μας καταργώντας πνεύματα και τόνους, κλίσεις ονομάτων, μετοχές και απαρέμφατα, χρόνους και εγκλίσεις ρημάτων, μα κυρίως στην εποχή μας εκτοπίζουμε καθημερινά λέξεις για τα πιο απλά πράγματα και υιοθετούμε λέξεις άλλων λαών, μεταλλάσσοντας την γλώσσα μας σε σπαστή αγγλοελληνική.
Υποτιμούμε όσα πρόσφεραν οι πρόγονοι σε εμάς και στην ανθρωπότητα. Δεν νοιώθουμε ευγνωμοσύνη σε όσους αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν για την ελευθερία μας, και παρόλο που πήραμε από αυτούς, δεν έχουμε διάθεση να παραδώσουμε και εμείς κάτι στα παιδιά μας.
Ενίοτε λοιδορούμε τον Κολοκοτρώνη και πάντοτε υποτασσόμαστε στα πάθη και τα ελαττώματά μας, εθελοτυφλούμε στις προδοσίες μας για να επαναλάβουμε τα λάθη μας.
Ο πολιτισμός μας αφελληνίστηκε και έγινε μια μαλθακή κουλτούρα, δυσνόητη και ακατανόητη, βασανισμένη, βυθισμένη στο άγχος και αποπροσανατολισμένη από τις αξίες της ζωής.
Η δημοκρατία έγινε μια κλεμμένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, η δικαιοσύνη κοιμάται στα συντάγματα και τις μεγαλοστομίες τους, και στην πράξη βιάζονται.
Διαβάζοντας πάλι το σύνταγμα: «H παιδεία… έχει σκoπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Eλλήνων…» παρατηρεί κάποιος ότι δεν έγινε η παραμικρή αναφορά στην ηθική αγωγή των Ελλήνων, παρόλο αναφέρεται σαν πρώτος σκοπός της παιδείας.
Και αν είναι τόσο σημαντική αυτή η ηθική αγωγή με ποιο τρόπο παρέχεται; Μέσα από τα βιβλία; Όπως κάποτε που υπήρχε και σαν μάθημα; Δίνονται γραπτές εξετάσεις, ή απορρίπτεται κάποιος αν δεν έχει το απαιτούμενο ήθος;
Τι παράξενο! Την στιγμή που κανείς δεν αμφισβητεί ότι η ηθική αγωγή των παιδιών είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της παιδαγωγικής, όμως αυτό δεν διδάσκεται, παρά την σημασία του. Και δεν διδάσκεται γιατί βιώνεται.
Όπως το παιδί βιώνει τις ηθικές αξίες μέσα στην οικογένεια, έτσι διαπαιδαγωγείται και μέσα στο σχολείο. Παιδαγωγός στην οικογένεια είναι ο γονιός του, παιδαγωγός στο σχολείο είναι ο δάσκαλός του.
Και δεν αρχίζει η παιδαγωγική με το κτύπημα του κουδουνιού στην τάξη, ούτε κάνει διαλείμματα. Αρχίζει στην αρχή με το πρώτο κουδούνι και τελειώνει με το τελευταίο.
Και ποια είναι η «διδακτέα ύλη» του μαθήματος αυτού; Στη μικρή κοινωνία του σχολείου, καθημερινά, ζωντανά, άμεσα, μαθαίνουν οι νέοι συμπεριφορά.
Ποιος δάσκαλος δεν νουθετεί τους μαθητές καθημερινά, μέσα και έξω από την τάξη, στο μάθημα και στο διάλειμμα;
Να σέβεται ο ένας μαθητής τον άλλο. Να μην κάνει διάκριση φύλου, ή εθνικότητας, να μην πειράζει τους συμμαθητές του, να μην κάνει κόλαση τη ζωή τους αν τυχόν μειονεκτούν, ή για να σπάσει πλάκα. Στο σχολείο μπορεί να αποκτήσει τους φίλους μιας ζωής και όχι να κάνει μια ευχάριστη αλλά εφήμερη παρέα, που διαρκεί όσο γεμίζει την ώρα της με καλαμπούρια.
Μαθαίνει ότι μπορεί εύκολα να καταστρέφει και δύσκολα να δημιουργεί, εύκολα να περιγελάει και δύσκολα να σέβεται.
Να ομορφαίνει το σχολείο και όχι να γράφει παντού άσχημα και υβριστικά συνθήματα. Να παίρνει πρωτοβουλίες σε δημιουργικές εκδηλώσεις και να εκπλήσσει τους άλλους με κρυμμένα χαρίσματα που έχει. Μπορεί να μην είναι καλός στα μαθηματικά, ή στην έκθεση, αλλά να τον χειροκροτούν σε μια μικρή θεατρική παράσταση του σχολείου του, ή στην οργάνωση και συμμετοχή μιας σχολικής γιορτής.
Να καταλάβει ότι κι αν δεν τα καταφέρνει σε πολλά, πάντα υπάρχουν κάποια που τα πάει καλά, και ότι μπορεί χάρις σε αυτά να γίνει χρήσιμος στην κοινωνία και όχι ένας ισόβιος αποτυχημένος μαθητής.
Μαθαίνει να είναι ειλικρινής, να αναλαμβάνει τις ευθύνες των πράξεών του. Όταν παραδέχεται τα λάθη του συμφιλιώνεται με τους συμμαθητές του, με τους δασκάλους του και κυρίως με τον εαυτό του.
Στο σχολείο πρωτομαθαίνει τι θα πει ωράριο και ευθύνες, ότι τα αγαθά κερδίζονται με προσπάθεια. Ότι ο δάσκαλος στέκεται με επιείκεια, τους βοηθάει σ’ αυτή την προσπάθεια για να τελειώσουν το σχολείο και να συνεχίσουν μετά από αυτό.
Ο δάσκαλος θα τους μαλώσει, θα τους τιμωρήσει, αλλά και θα τους συγχωρήσει. Θα συζητήσει μαζί τους, θα γελάσει, αλλά θα τους επαναφέρει στην τάξη. Θα δείξει κατανόηση σε τυχόν προβλήματα στην οικογένειά τους ή προσωπικά, θα τους στηρίξει.
Ο δάσκαλος μπορεί να μην είναι φίλος με το μαθητή, ούτε μια ευχάριστη παρέα. Είναι όμως κάτι παραπάνω. Είναι όλα αυτά που περιμένει και ελπίζει ο γονιός να βρει το παιδί του, όταν το στέλνει στο σχολείο. Δεν είναι ο ήρωας που τα κάνει όλα, ούτε ο ιδανικός, ο ξεχωριστός, ο σπάνιος. Είναι ο καθημερινός, ο συνηθισμένος δάσκαλος, που έχει χίλια δυό προβλήματα να αντιμετωπίσει στην οικογένειά του, στη ζωή του.
Θα οργισθεί, θα φωνάξει, θα τιμωρήσει, θα τεντωθούν τα νεύρα του, θα απογοητευτεί, θα υποφέρει. Αλλά θα συγχωρήσει, θα ξεχάσει, θα βρει τη δύναμη και θα συνεχίσει. Γιατί αγαπάει τα παιδιά και σιγά σιγά καταλαβαίνει ότι πρέπει να τα αγαπάει ακόμα περισσότερο, ιδιαίτερα όταν δεν το αξίζουν. Ναι, ιδιαίτερα όταν δεν το αξίζουν, όπως μας αγαπάει και εμάς κάποιος παρόλο που δεν το αξίζουμε.
Αλλιώς δεν κάνει για δάσκαλος και αλλιώς η παιδεία δεν είναι παιδεία.
Ακόμα περισσότερο ο δάσκαλος τους δίνει ελπίδα να τα καταφέρουν, απέναντι σε μια κοινωνία που απελπίζει. Ας αναλογιστούμε ποιες αξίες μπορεί να πάρει ένας νέος σήμερα από την κοινωνία; Από την τηλεόραση θα μάθει τη βία, θα έρθει σε επαφή με κάθε τι ρηχό και χυδαίο. Από τους πολιτικούς θα μάθει τη ψευτιά και θα ακούσει τα μεγάλα λόγια. Θα γυρέψει δουλειά και θα μάθει τι θα πει ανεργία και προσκύνημα στον κάθε αφέντη. Θα γνωρίσει την αδικία και την ανισότητα, θα οργισθεί, θα απογοητευθεί, αλλά στο τέλος μάλλον θα συμβιβαστεί. Θα επιδιώξει το βόλεμα, το εύκολο χρήμα, θα δικαιολογήσει την απάτη για τον εαυτό του και θα αδιαφορήσει για την αδικία, αν αυτή αφορά τους άλλους. Κατανάλωση και καλοπέραση θα είναι τα ιδανικά του, γιατί αυτά είναι όλων.
Ξεμάκρυνε ο λόγος για την κρίση της παιδείας και έφτασε στην κρίση της ηθικής διαπαιδαγώγησης του ανθρώπου. Έφτασε στην κρίση της οικογένειας χωρίς ηθική, του σχολείου χωρίς ηθική και της κοινωνίας χωρίς ηθική. Αντί όμως να μιλάμε για έλλειμμα ηθικής διαπαιδαγώγησης, πιο σωστό είναι να μιλάμε για την απουσία του θεού, δηλαδή για μια κοινωνία χωρίς θεό, για ένα σχολείο χωρίς θεό, για μια οικογένεια χωρίς θεό, για τον άνθρωπο χωρίς θεό.
Και χρειαζόμαστε έναν τέλειο παιδαγωγό, έναν θεό που να μας γεμίζει ελπίδα, να μας δίνει δύναμη, να μας οδηγεί με σοφία και να μας πλημμυρίζει με τόση αγάπη που να την προσφέρουμε κι εμείς στους συνανθρώπους μας.
Αλλά ποιον θεό να διαλέξουμε; Κάποιον από τους πολλούς που έφτιαξαν οι άνθρωποι, ή τον θεό που έφτιαξε τον άνθρωπο; Να μην ξεχωρίσουμε κανέναν λένε μερικοί. Να τους βάλουμε όλους μαζί στο μυαλό των παιδιών, να τους γνωρίσει όλους και ας διαλέξει όποιον θέλει. Να καλλιεργήσουμε στην ψυχή των παιδιών την αυταπάτη ότι είναι όλοι αξιοσέβαστοι, ότι έχουν ο καθένας ίσα δικαιώματα και μερίδιο σε πιστούς και οπαδούς, να δημιουργήσουμε μια δημοκρατία θεών, όπου θα συνυπάρχουν ειρηνικά.
Να αποστηθίσουν τα παιδιά τις εκατοντάδες θεότητες του ινδοϊστικού πανθέου, που ούτε για την ελληνική μυθολογία δεν αποτολμήσαμε και να πιστέψουν στις άπειρες ευκαιρίες που έχουν με την μετενσάρκωση μέχρι να φθάσουν στην τελείωση;
Να τους υποσχεθούμε ότι μπορούν να βιώσουν την άκακη, άπραγη και μακάρια νιρβάνα, ότι θα απελευθερωθούν μέσα στην ανυπαρξία του μηδενός, όπου δεν θα έχουν τίποτα ανάγκη, όταν περισσότερο από όλα ο άνθρωπος έχει ανάγκη και σκοπό και ζει «ἐπὶ παντὶ ῥήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θεοῦ»;
Να επαινέσουμε τον σεβασμό που τρέφει ο πιστός στο Ισλάμ, την καρτερία του σαν αποδιωγμένος απόγονος του Ισμαήλ απέναντι στις αδικίες που υφίσταται, αλλά να αποσιωπήσουμε ότι, καθώς παύει με την θέλησή του να είναι ελεύθερος και είναι υποταγμένος στο θεό, με περισσό φανατισμό θέλει να καταργήσει και την ελευθερία των άλλων; Ότι όποιος αρνείται τον Αλλάχ και τον νόμο της Σαρίας θεωρείται άπιστος, και πρέπει και να αντιμετωπίζεται σαν τέτοιος;
Να μάθουμε στα παιδιά την ιστορία του περιούσιου λαού και για τον θεό που ακόμα τον περιμένουν επί γης, αλλά να κρύψουμε την υπερηφάνεια και την σκληρότητα με την οποία ερμήνευσαν τον Μωσαϊκό νόμο και να αγνοήσουμε ότι αρνήθηκαν τον Ιησού τον Ναζωραίο σαν Βασιλέα των Ιουδαίων και είπαν στον Πιλάτο «οὐκ ἔχομεν βασιλέα εἰ μὴ Καίσαρα»; Να αποσιωπήσουμε ότι οι άρχοντές του διάλεξαν την εξουσία και τον πλούτο που ο καίσαρας συμβολίζει και έκτοτε αυτά επιδιώκουν, κρυφά ή φανερά;
Να δώσουμε λόγο και αιτία ύπαρξης στους ψεύτικους θεούς, προβάλλοντας τις ιδέες τους για ειρήνη στον κόσμο και αγάπη μεταξύ των ανθρώπων, αλλά να μην τολμούμε να διακηρύξουμε τον θεό που όταν τον αρνιόμαστε, αυτός μας περιμένει και μας συγχωρεί; Που όταν αγαπάμε τον συνάνθρωπό μας όπως τον εαυτό μας, μας διαβεβαιώνει ότι λατρεύουμε τον ίδιο αυθεντικά; Που μας δίνει δύναμη να αγαπάμε ακόμα και τους εχθρούς μας και αυτούς που μας καταριούνται; Που είναι παντοδύναμος, αλλά ταπεινώθηκε, μας έπλυνε τα πόδια και θυσιάστηκε για εμάς; Που δεν θέλει να τον υπερασπιζόμαστε βγάζοντας την μάχαιραν από τη θήκη της; Που τον υβρίζουμε, αγανακτούμε για τα δεινά μας, δεν τον καταλαβαίνουμε, αλλά αυτός μας συγχωρεί όταν μετανοούμε και μας καταλαβαίνει; Που ακόμα και τα βάσανά μας τα μεταλλάσσει με την χάρη του σε ευεργεσίες; Που τον αποζητούμε όταν τον έχουμε ανάγκη, κι ας τον ξεχνάμε μετά; Που είναι παρών και στην πίστη μας και στην ολιγοπιστία μας;
Έναν τέτοιο θεό έχουν ανάγκη οι άνθρωποι και περισσότερο τα παιδιά να γνωρίσουν, και όχι άλλους θεούς. Αλλά ας μάθουν μετά και για τους άλλους θεούς χωρίς να χαθούν στην απεραντολογία του ψεύδους τους. Γιατί τέλειος παιδαγωγός δεν είναι άλλος από τον τριαδικό θεό. Τους άλλους θεούς δεν οφείλει να τους σέβεται, οφείλει όμως να σέβεται και να αγαπά αυτούς που πιστεύουν σε αυτούς τους θεούς. Δεν πρέπει να αγνοούμε τον λόγο τους και τις πεποιθήσεις τους, ούτε να τους βάζουμε σύνορα, ούτε να τους φοβόμαστε, γιατί έτσι θα δικαιολογήσουν τα σύνορα που βάζουν και αυτοί για μας και θα φοβόμαστε να τα διαβούμε. Από την άλλη όμως δεν πρέπει να αφήσουμε τον εχθρικό και κακόβουλο λύκο να μπει μέσα στο ποίμνιο και να κατασπαράξει τα πρόβατα. Ας αναδείξουμε τον πλούτο και την αλήθεια του Λόγου του Χριστού μας απέναντι στον φτωχό αντίλογό τους. Ας διαλεχθούμε θεολογικά, ας δούμε πράξεις και λόγο, ο δικός μας ταπεινός θεός απέναντι στον δικό τους βασιλέα και εξουσιαστή θεό, οι δικοί μας άγιοι απέναντι σε αυτούς που τους κατέσφαξαν.
Κι όμως αυτά που θέλουμε να μαθαίνουν τα παιδιά μας, πολλοί από εμάς δεν τα θέλουν και τα πολεμούν. Βαπτισμένοι χριστιανοί, αλλά στην πραγματικότητα άθεοι, χωρίς να γνωρίζουν τίποτα για τους άλλους θεούς, για τα δικαιώματα των οποίων κόπτονται, για την συνύπαρξή τους με τον Χριστό, αποσκοπούν ουσιαστικά σε μια διαπαιδαγώγηση των παιδιών χωρίς θεό. Εμποδίζουν τα παιδία ελθείν προς τον Κύριο, δεν θέλουν ο σπόρος του λόγου του να καρπίσει στις ψυχές τους, αλλά να γίνουν άνυδροι οδοί και πέτρες, να πνιγούν από τα ζιζάνια των παθών τους, να τους υφαρπάξουν τον καλό σπόρο έπεα πτερόοντα άλλων θεών. Δέρουν το πρόσωπο του θεού χωρίς να μπορούν να δικαιολογήσουν αν κακῶς ἐλάλησε, και να μαρτυρήσουν περὶ τοῦ κακοῦ. Απορρίπτουν την κοινωνία της αγάπης προς τον πλησίον μας και θέλουν μια κοινωνία που να μαθαίνει στα παιδιά τη δικαιοσύνη του καίσαρα. Μιας δικαιοσύνης που καθοδηγείται και εκφράζεται από την λαγνεία της εκάστοτε εξουσίας. Όμως εθελοτυφλούν και ματαιοπονούν, γιατί τίποτα δεν στέκει πάνω από την δικαιοσύνη του θεού.
Θέλουν να καταργήσουν την πρωινή προσευχή στα σχολεία, να βγάλουν την εικόνα του Χριστού από τις τάξεις, να κάνουν το μάθημα των θρησκευτικών προαιρετικό και διαθρησκειακό μέχρι να καταργηθεί, να διδάσκεται από φιλολόγους, να αποκόψουν κάθε δεσμό του σχολείου με την εκκλησία.
Μπορεί να έχει καταντήσει η προσευχή στα σχολεία μια μονότονη διαδικασία, όπου λίγοι μαθητές προθυμοποιούνται να την πουν, μπορεί να μη αποδίδει κανείς τον δέοντα σεβασμό και σημασία μέσα στην τάξη μπροστά στην εικόνα του Χριστού, μπορεί το μάθημα των Θρησκευτικών να τους σπρώχνει στην τυπική αποστήθιση για τον καλό βαθμό, που ούτως ή αλλιώς παίρνουν τελικά, μπορεί στον εκκλησιασμό να μην καταλαβαίνουν τίποτα, να βαριούνται και να προτιμούν να καλαμπουρίζουν απέξω με του συμμαθητές τους, αλλά όλα αυτά, αντί να τα καταργήσουμε πρέπει να τα αναβαπτίσουμε.
Ας μιλήσει στα παιδιά κάποια μέρα, κάποιος λυκειάρχης για την Κυριακή προσευχή, για τον πλούτο, τη σοφία, την αλήθεια και την αγάπη κάθε λέξης του. Ας το κάνει ο καθηγητής μέσα στην τάξη. Γιατί δεν είναι δουλειά μόνο του θεολόγου.
Ο θεολόγος ας τους εμπνεύσει με την ουσία του θείου λόγου, ας τους δείξει τους λόγους για τους οποίους η ζωή μας μετατράπηκε σε μια θλιβερή πραγματικότητα, βυθισμένη στο κυνήγι του πλούτου, στην ματαιότητα της δόξας και της υπερηφάνειας, στον σφετερισμό της εξουσίας με βία. Ας αφιερώσουμε μια ώρα του μαθήματος των θρησκευτικών για να επισκέπτονται το σχολείο φωτισμένοι πνευματικοί μας και να απαντούν στις ερωτήσεις όλων των παιδιών και των καθηγητών για κάθε θέμα που θέλουν.
Ας γνωρίσουμε πρώτα στα παιδιά το θεό μας, για να καταλάβουν την παρουσία του στο σχολείο και να τον λατρεύσουν μετά στην εκκλησία.
Ας καταλάβουμε ότι ιδιαίτερα εμείς οι Έλληνες είμαστε δεμένοι με αυτόν τον θεό. Διάλεξε την γλώσσα μας για να εκφραστεί ο λόγος του και να φτάσει στις άκρες της γης και όχι την γλώσσα στην οποία μίλησε επί γης. Γι αυτόν τον λόγο η γλώσσα μας δεν πρόκειται ποτέ να νεκρωθεί, παρά μόνον αν νεκρωθεί ο λόγος του θεού μέσα στους Έλληνες. Ότι ο θεός μας δώρισε πολύ περισσότερα. Διέσωσε την ελληνική σκέψη των προγόνων μας και μετουσίωσε την φιλοσοφία σε θεολογία. Μεταμόρφωσε τον Παρθενώνα, από χώρο λατρείας ανύπαρκτων θεών, σε μνημείο πολιτισμού και τέχνης. Τις επιστήμες που εμείς θεμελιώσαμε τις οδηγεί στα χνάρια της σοφίας του για να μεγαλουργήσουν. Την υποταγή μας στους άλλους λαούς, την έκανε αγώνα για την ελευθερία, δικαίωση και αναγέννηση. Έχουμε την εντύπωση ότι είμαστε χριστιανοί επειδή είμαστε Έλληνες, αλλά η αλήθεια είναι ότι είμαστε Έλληνες επειδή είμαστε χριστιανοί. Αλλιώς θα είχαμε χαθεί από προσώπου γης.
Είμαστε Έλληνες λοιπόν. Σαν Έλληνες είμαστε υπερήφανοι για τις ρίζες μας, αλλά σαν χριστιανοί αγκαλιάζουμε όλα τα έθνη. Υπερασπιζόμαστε τα χώματά μας, αλλά προσφέρουμε ειρήνη σε όλους. Υπηρετούμε την δικαιοσύνη των ανθρώπων, αλλά επιδιώκουμε την δικαιοσύνη του θεού.
Δεν μπορούμε να ζήσουμε με λιγότερα, δεν μπορούμε να δώσουμε στα παιδιά μας λιγότερα.
