Νηστεία – Νηστειοθεραπεία

του Θεοφιλεστάτου Επισκόπου Καρπασίας Χριστοφόρου Τσιάκκα, αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα της μητρόπολης Γλυφάδας Οι «εναλλακτικές μέθοδοι θεραπείας» συχνά χρησιμοποιούν τον όρο νηστεία-νηστειοθεραπεία, τον οποίο πολλές φορές ταυτίζουν ή παραλληλίζουν με τη νηστεία της Εκκλησίας μας, παραπέμποντας μάλιστα επιλεκτικά και σε πατερικά κείμενα για να στηρίξουν τις απόψεις τους. Αυτό επιβάλλει να δούμε και το θέμα αυτό στο φως της Ορθοδοξίας, για να γνωρίζει ο πιστός την ουσία της νηστείας και τις διαφορές με τη νηστειοθεραπεία των εναλλακτικών «θεραπευτών». Αυτοί ισχυρίζονται ότι η αρχή της μεθόδου αυτής στηρίζεται στη λογική ότι πίσω από τη θεραπευτική διάσταση της Νηστείας το σώμα μας, καλύτερα ο οργανισμός μας (όρος που περιλαμβάνει και τη φυσική διάσταση), εάν αφεθεί ανενόχλητος να αναλάβει «δράση» κατά της ασθένειας, έχει τη δύναμη να αυτοθεραπευτεί, μέσω της διαδικασίας του «αυτοκαθαρισμού». Στο ερώτημα: «γιατί η νηστεία;» οι εκπρόσωποι της τάσης αυτής απαντούν: «Γιατί νηστεία; Από τα πανάρχαια χρόνια ήταν γνωστό πως η νηστεία θεραπεύει τις αρρώστιες, στεγνώνει τα περισσεύματα των χυμών του σώματος, διώχνει τα «κακά πνεύματα», απομακρύνει τις αρνητικές σκέψεις, ανοίγει την ψυχή προς το πνεύμα του Θεού που βρίσκεται μέσα της, καθαρίζει την καρδιά, αγιάζει το σώμα σαν ναό ενότητας πνεύματος και ψυχής και οδηγεί τελικά τον άνθρωπο στην εξεύρεση του Θείου Θρόνου μέσα του. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το Φιλοσοφικό μας ΚΕΝΤΡΟ έχει καθιερώσει τη διοργάνωση μιας εβδομάδας ειδικής νηστείας. Σκοπός της εβδομάδας δεν είναι να προσθέσουμε ακόμα κάτι καινούργιο. Σκοπός είναι να γνωρίσουμε και να δεχτούμε με αγάπη τις άγνωστες μέχρι σήμερα πτυχές του εαυτού μας. Είναι μια εμπειρία ωφέλιμη σε όσους πραγματικά θέλουν να βελτιώσουν την ποιότητα της αγάπης τους». Πριν προχωρήσουμε στην έκθεση της Ορθοδόξου Πίστεως στο θέμα αυτό θα θέλαμε να προβούμε σε κάποια σχόλια στα πιο πάνω κείμενα, τα οποία εκφράζουν το νόημα και την πίστη όλων των ομάδων και κινήσεων που ασχολούνται με την νηστειοθεραπεία. Η νηστεία που προτείνουν και οι ευεργεσίες που πιστεύουν ότι έχει αντανακλούν και στο σώμα και στην ψυχή, συνεπώς της δίνουν και πνευματική υπερβατική διάσταση. Σκοπός της νηστείας αυτής είναι ο «αυτοκαθαρισμός», η «αυτοθεραπεία», «να γνωρίσουμε και να δεχθούμε με αγάπη τις άγνωστες μέχρι σήμερα πτυχές του εαυτού μας». Από αυτά συμπεραίνουμε ότι ο βασικός και απώτερος σκοπός της νηστείας αυτής είναι ο «εαυτός» του ανθρώπου. Δηλαδή πρόκειται περί μίας καθαρά ατομοκεντρικής μεθόδου που στο κέντρο τοποθετεί τον άνθρωπο. Η αναφορά στον Θεό και την ψυχή και το πνεύμα δεν έχουν να κάνουν τίποτα με τον Τριαδικό προσωπικό Θεό της Ορθοδοξίας, αλλά με τον «Θεό» της «Νέας Εποχής» που ταυτίζεται με την απρόσωπη συμπαντική ενέργεια «μέσα μας» («οδηγεί τελικά τον άνθρωπο στην εξεύρεση του θείου Θρόνου μέσα του»). Γι’ αυτό και κάνει λόγο όχι για αμαρτία, αλλά για «κακά πνεύματα» και «αρνητικές και θετικές σκέψεις». Η νηστεία στην Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως θα δούμε στη συνέχεια, έχει ένα βαθύτερο και πνευματικότερο νόημα από αυτό που της δίνουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Ο Μέγας Βασίλειος μιλώντας για τη νηστεία την χαρακτηρίζει ως «πρεσβυτέρα του νόμου», γιατί αυτή υπήρχε και στον παράδεισο. Η εντολή του Θεού προς τους πρωτοπλάστους να μην φάνε από το δένδρο της γνώσεως του καλού και του κακού ήταν η πρώτη εντολή της νηστείας. Η παράβαση αυτής της εντολής, δηλαδή η κατάργηση της νηστείας που ο Θεός θέσπισε, ήταν η αιτία να έρθει ο θάνατος στη ζωή του ανθρώπου. Από αυτό φαίνεται και η μεγάλη αξία της νηστείας. Δεν υπάρχει άγιος που να μην έχει αγαπήσει τη νηστεία της Εκκλησίας και να μην την έχει κάνει βίωμά του. Η νηστεία, πρέπει να τονίσουμε από την αρχή, είναι βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της πνευματικής ζωής. Θα τονίσουμε ιδιαίτερα αυτό το σημείο, γιατί μέσα από αυτό θα φανεί η διαφοροποίηση της πραγματικής νηστείας, από τη νηστεία που τονίζεται πολύ στις ημέρες μας, δηλαδή την υγιεινή της πλευρά. Η νηστεία δεν είναι απλώς η αποχή από ορισμένες τροφές, ούτε και η επιλογή κάποιων άλλων, όπως κάνουν οι υγιεινιστές. Βεβαίως και η Εκκλησία κατά τις περιόδους της νηστείας καθορίζει και τις τροφές που τρώμε, αυτό όμως δεν γίνεται γιατί τις θεωρεί κακές, αλλά για άσκηση. Οι πιστοί συμμετέχουν σ’ αυτές και αποφεύγουν τις άλλες από υπακοή στην Εκκλησία και στον τρόπο που αυτή καθόρισε την νηστεία. Αυτό σημαίνει ότι υποτάσσουμε την προσωπική μας θέληση στη θέληση της Εκκλησίας. Με άλλα λόγια κάνουμε υπακοή στον Χριστό και τους Πατέρες που την θέσπισαν. Γι’ αυτό και η νηστεία δεν είναι θέμα τροφών, αλλά έχει ευρύτερη σημασία. Είναι αρετή! Απώτερος σκοπός της νηστείας είναι η εσωτερική καθαρότητα, για να δεχθεί μέσα του ο πιστός τη θεία χάρη. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς γράφει «ει δε νηστεύεις μεν βρωμάτων, την δε όψιν έχεις προαγωγόν εις την εν τω ταμείω της ψυχής σου μοιχείαν και περιέργειαν και βασκανίαν, την δε ακοήν δεκτικήν ύβρεων και πορνικών ασμάτων και ψιθυρισμών ου καλών, και τας άλλας αισθήσεις των καταλλήλως βλαπτόντων, τι όφελος της νηστείας; Πάντως ουδέν». Είναι ξεκάθαρο από το ιερό αυτό κείμενο ότι η νηστεία της Εκκλησίας έχει ως στόχο την κάθαρση από τα πάθη. Εάν γίνεται για όποιον άλλο σκοπό σε τίποτα δεν ωφελεί. Εάν η νηστεία δεν αποσκοπεί στην πνευματική ζωή, τότε αυτή, κάτω από οποιαδήποτε μορφή και αν γίνεται, προκαλεί οίηση και υπερηφάνεια και κέντρο της νηστείας δεν είναι η Χάρις του Θεού, αλλά ο εαυτός μας. Γι’ αυτό και οι Πατέρες της Εκκλησίας μας μας προτρέπουν μαζί με τη νηστεία να επιδιώκουμε και όλες τις άγιες αρετές, που είναι αποτέλεσμα της σχέσεώς μας με τον Θεό. Όλες οι αρετές είναι οι ενέργειες του Θεού, π.χ. η αγάπη, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η πραότης κ.τ.λ. Όταν ο άνθρωπος μετέχει των ενεργειών του Θεού έχει και τις αρετές Του. Γι’ αυτό και η νηστεία είναι σωστή, όταν μας οδηγεί στη μετοχή των ενεργειών του Θεού και μεταβάλλεται σε αρετή και όχι σε αυτοσκοπό. Η απόκτηση των αρετών συνεπάγεται άσκηση, κόπο και θυσίες. Συνεπώς, η νηστεία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την άσκηση, τη μετάνοια, την εσωτερική πνευματική ζωή. Χωρία αυτά γίνεται μία τυπική εξωτερική διαδικασία, χωρίς κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Ο Προφήτης Ησαΐας στην Παλαιά Διαθήκη λέγει «ουαί οι μεθύοντες άνευ οίνου» και σχολιάζει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ότι μπορεί κάποιος να νηστεύει για τον εαυτό του και όχι για τον Θεό και να μεθά από τη συσσώρευση μέσα του των παθών· της κενοδοξίας, της φιλαυτίας, της ηδονής, της οργής, του μίσους, της μνησικακίας, της πίστης στον εαυτό του, για να αρέσει στους ανθρώπους. Αυτή λέγει είναι η φοβεροτέρα μέθη. Από αυτά που αναφέραμε μέχρι τώρα φαίνεται η ευρύτητα της νηστείας, που ξεφεύγει σίγουρα από τα στενά πλαίσια των τροφών και επεκτείνεται στον κυρίως σκοπό της, που είναι ο πνευματικός. Η νηστεία, με άλλα λόγια, δεν είναι μόνον η αποφυγή μερικών τροφών, αλλά η κάθαρση του ανθρώπου από τα πάθη και η ένωσή του με τις άκτιστες θείες ενέργειες. Απατώνται όσοι συνδέουν τη νηστεία με άλλους προσωπικούς και ιδιοτελείς σκοπούς, εντάσσοντάς την μέσα σε μεθόδους και τεχνικές. Εκείνη η νηστεία βοηθά το σώμα, όχι όμως και την ψυχή, αφού δεν είναι ενταγμένη στην όλη Εκκλησιαστική ζωή. Η αξία της νηστείας έγκειται στο γεγονός ότι αυτή ως εντολή του Θεού και ως μέρος της καθόλου εκκλησιαστικής ζωής, όταν τηρείται από τον πιστό όχι αυτονομημένα, αλλά όπως η Εκκλησία την καθορίζει, δέχεται τη χάρη του Θεού, η οποία θεραπεύει την ψυχή από τα πάθη, και βοηθά ταυτόχρονα και το σώμα, ώστε να πορεύονται μαζί προς τον τελικό τους σκοπό, που είναι η θέωση. Εδώ βρίσκεται και η τεράστια διαφορά μεταξύ της εκκλησιαστικής νηστείας και της νηστείας των διαφόρων υγιεινιστικών συστημάτων. Τα συστήματα αυτά απολυτοποιούν τις τροφές και στηρίζουν τις ελπίδες τους για κάποια σωματικά αποτελέσματα σ’ αυτές και στον εαυτό τους, γι’ αυτό και μιλούν για «αυτοθεραπεία», «αυτοκαθαρισμό», «αποτοξίνωση» κ.τ.λ. Αντιθέτως, στην εκκλησιαστική νηστεία δεν δίνουμε απολύτως καμία αξία στις τροφές αυτές καθ’ αυτές, αφού και αυτές είναι κτίσματα, αλλά γίνονται μέσον άσκησης και τήρησης της εντολής του Θεού με σκοπό να καθαρισθούμε από τα πάθη και να ελκύσουμε μέσα μας τη ζωοποιό χάρι του Τριαδικού μας Θεού. Συνεπώς, η ελπίδα μας δεν είναι ο «αυτοκαθαρισμός», αλλά η άκτιστη και αιώνια ενέργεια του Θεού που θεραπεύει οντολογικά, δηλαδή χαριτώνει και θεώνει τον άνθρωπο. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να εξηγήσουμε και τι σημαίνει στην Ορθόδοξη διδασκαλία ότι η νηστεία θεραπεύει. Στη θεολογία ο όρος θεραπεία αναφέρεται στη θεραπεία της ανθρώπινης φύσης από τα αποτελέσματα του προπατορικού αμαρτήματος και την αποκατάστασή της στο «κατά φύσιν» για να οδηγηθεί στο «υπέρ φύσιν», που είναι η θέωση. Για να καταλάβουμε αυτή την έννοια, θα προσπαθήσουμε να την δούμε μέσα από τη διδασκαλία ενός μεγάλου αγίου της Εκκλησίας μας, του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Γράφει, λοιπόν, ο άγιος : «εκείνη εστίν αληθής νηστεία, η δια πάντων διήκουσα και πάντα καθαίρουσά τε και θεραπεύουσα». Η πραγματική νηστεία καθαρίζει τον άνθρωπο, τον θεραπεύει ψυχικά και τον προετοιμάζει να συναντήσει τον Θεό. Είναι δε χαρακτηριστική η παρατήρηση του αγίου ότι εκείνος που δεν θα θεραπευθεί θα οδηγηθεί στην Κόλαση. Γι’ αυτό, λέγει, ο άνθρωπος πρέπει να αγωνιστεί τώρα δια της νηστείας και των άλλων μέσων που του παρέχει η Εκκλησία, να θεραπευθεί, γιατί, διαφορετικά, όπως τότε στον Παράδεισο δεν νηστεύσαμε και ριχθήκαμε στον πολυώδυνο αυτόν βίο, έτσι και εάν από τη ζωή αυτή δεν νηστεύουμε και δεν εγκρατευόμαστε κατά δύναμη, «εις την άσβεστον και αφόρητον εκείνην εμπεσούμεθα γέενναν». Για να καταστήσει την έννοια της θεραπείας πιο σαφή, καταφεύγει και στο παράδειγμα του ποιμνίου του, δηλαδή των Θεσσαλονικέων, που ξέφυγαν από την νηστεία της Εκκλησίας. Λέγει ότι κατά την περίοδο προ της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, κατά την οποία επικρατούσε αδηφαγία και ακρασία, υπήρχαν ταραχές, κραυγές, μάχες, θόρυβοι, άσματα πορνικά, χορεύματα σατανικά και άσεμνοι γέλωτες. Όταν όμως άρχιζε η νηστεία με την είσοδο στην Τεσσαρακοστή, όλα αυτά μεταβάλλονταν. Αντί βδελυρών ασμάτων ψάλλονταν ιερές ψαλμωδίες, αντί γελώτων επικρατούσε η σωτηριώδης κατήφεια και τα δάκρυα, αντί ατάκτων δρόμων και περιδρόμων υπήρχε ένας κοινός σε όλους τους δρόμος: «επί την ιεράν του Χριστού Εκκλησίαν». Αυτό ακριβώς σημαίνει για τον άγιο και το Σώμα της Εκκλησίας θεραπεία: «επί την ιεράν του Χριστού Εκκλησίαν» επιστροφή του ανθρώπου. Μάλιστα ο άγιος θυμάται τους ιερούς άνδρες της Παλαιάς Διαθήκης, τους Τρεις Παίδας, τον Προφήτη Δανιήλ, τον Προφήτη Ηλία, τον Μωϋσή, οι οποίοι αν και ζούσαν προ του Χριστού, δια της νηστείας εθεράπευσαν τα πνευματικά τους αισθητήρια και αξιώθησαν «του οράν τον Κύριον». Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι η νηστεία δεν έχει και ευεργετικές επιδράσεις πάνω στη σωματική υγεία του ανθρώπου. Ο άγιος τονίζει ότι «ο κόρος ποδάγρας και καρηβαρίας και νόσους ετέρας γεννάν μάλλον πέφυκεν, η δε νηστεία μήτηρ εστίν υγείας». Εδώ όμως πρέπει να προσέξουμε δύο βασικά πράγματα, που διαφοροποιούν τη θέση του αγίου από αυτή των υγιεινιστών. Ο άγιος δεν είπε ότι η χρήση ορισμένων τροφών (π.χ. κρεάτων κ.τ.λ.) γεννά τις νόσους, αλλά ο «κόρος», δηλαδή η αδηφαγία, η λαιμαργία, η υπερκατανάλωση, η κατάχρηση οποιωνδήποτε τροφών. Και το δεύτερο η νηστεία αυτή δεν γίνεται κατά αποκλειστικότητα για την υγεία του σώματος, αλλά αποβλέπει στην πνευματική θεραπεία, στην ενέργεια του Αγίου Πνεύματος, η οποία έχει ευεργετικά αποτελέσματα και στο σώμα. Και αυτό πάλι δεν είναι απόλυτο, γιατί έχουμε αγίους που ήσαν νηστευτές και χαριτωμένοι από την ενέργεια του Θεού και όμως τα σώματά τους ήσαν ασθενικά μέχρι τον θάνατό τους. Συνεπώς, εκείνο που έχει σημασία στην Ορθοδοξία δεν είναι κατά πόσον θα έχουμε υγιή σώματα, αλλά εάν θα έχουμε αγιασμένα σώματα. Εδώ εισερχόμαστε σ’ ένα άλλο σημείο, αυτό της σύμμετρης νηστείας. Πολλοί και μάλιστα οι υγιεινιστές καλλιεργούν την εντύπωση ότι η νηστεία είναι θέμα επιλογής τροφών. Συνήθως οι άνθρωποι αυτοί πιστεύουν ότι οι τροφές είναι εκείνες που μας συντηρούν στη ζωή και έτσι, κατά κάποιο τρόπο, μας οδηγούν στο να ξεχνούμε την πρόνοια και ενέργεια του Θεού στη ζωή μας. Έτσι τους ακούμε συχνά να λένε ότι εάν κάνουμε χρήση μόνο φυσικών και υγιεινών τροφών και αυτοσυγκέντρωση, εγκράτεια γυμναστική, αυτά είναι ικανά να μας χαρίσουν την υγεία και την ευτυχία. Με αυτή τη θεώρηση και αντίληψη έχουμε αλλαγή του φρονήματός μας. Δηλαδή πιστεύουμε ότι οι τροφές, οι βιταμίνες και οι θερμίδες μας συντηρούν στη ζωή και μας παρέχουν την ζωή. Ενώ το Ορθόδοξο φρόνημα είναι ότι μέσα από τη σύμμετρη νηστεία, που εντάσσεται μέσα στη ζωή της Εκκλησίας, αποκτούμε τη βεβαιότητα ότι ο Θεός μας συντηρεί στη ζωή με τις άκτιστες ενέργειές Του, δια των τροφών. Γι’ αυτό και ο Θεός δεν απαγορεύει τη λήψη ορισμένων τροφών και την απαγόρευση άλλων ως κακών και επικίνδυνων. Αυτό που απαγορεύει ο Θεός είναι την απολυτοποίηση και θεοποίηση των οποιονδήποτε τροφών είτε των φυτικών είτε των ζωικών. Όσοι σκέπτονται και διδάσκουν διαφορετικά από αυτά που μας απεκάλυψε και παρέδωσε ο Θεός, αυτονομούνται και βρίσκονται έξω και σε αντίθεση με το πνεύμα και τη ζωή της Εκκλησίας. Γι’ αυτή τη διαφοροποίηση ακόμα και ο Απόστολος Πέτρος επιτιμήθηκε από τον ίδιο τον Θεό και του αποκαλύφθηκε ότι όσα ο Θεός εδημιούργησε ως καθαρά, εμείς δεν πρέπει να τα αποκαλούμε ακάθαρτα (Πράξ. ια’ 5-10). Χρειάζεται, λοιπόν, πολλή προσοχή και ορθόδοξο φρόνημα, γιατί, όπως οι Πατέρες της Εκκλησίας μας πληροφορούν, υπάρχει και δαιμονική νηστεία. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, που αναφέραμε και προηγουμένως, σ’ ένα λόγο του περί νηστείας, λέγει ότι η νηστεία που είναι αποκομμένη από την πνευματική ζωή και γίνεται για ανθρωποκεντρικούς σκοπούς «προς τους πονηρούς αγγέλους μάλλον την συγγένειαν έχει», γιατί και οι δαίμονες νηστεύουν, αλλά η νηστεία τους δεν τους οδηγεί στην ταπείνωση, τη μετάνοια και τη σωτηρία. Ο άγιος σημειώνει με έμφαση ότι η νηστεία τότε είναι εκκλησιαστική, όταν γίνεται κατενώπιον του Θεού, δηλαδή η νηστεία δεν πρέπει να έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, αλλά Χριστοκεντρικό : «Ούτε νηστεία, ούτε ψαλμωδία, ούτε προσευχή σώζειν ημάς καθ’ εαυτά δύναται, αλλά το κατενώπιον εκτελέσθαι ταύτα του Θεού». Πραγματικά, αυτό πρέπει να μας γίνει συνείδηση και επιδίωξη, ότι αυτά καθ’ εαυτά τα κτιστά πράγματα δεν μας σώζουν, δεν μας αγιάζουν, αλλά μόνο η Χάρις του Θεού που επιβλέπει και επισκιάζει αυτούς που τηρούν το θέλημά Του. Όσον αφορά την αποφυγή μερικών τροφών από τους Μοναχούς, θα λέγαμε ότι αυτό δεν γίνεται γιατί θεωρούνται κακές και βλαβερές, αλλά για άσκηση με σκοπό την αναζήτηση της θείας χάρης, όπως το περιγράψαμε πιο πάνω (Βλέπε «Η Νηστεία ως μέσον άσκησης και πνευματικής θεραπείας», εκδ. Ιεράς Μονής Τροοδιτίσης). Αλλαγή φρονήματος – Ορθόδοξο φρόνημα Οι μέθοδοι της εναλλακτικής θεραπείας και της υγιεινής διατροφής, όπως σήμερα προβάλλονται μέσα από τις ποικιλώνυμες ομάδες, οργανώσεις και συστήματα, αλλάζουν, χωρίς να γίνεται αντιληπτό, το φρόνημα του Χριστιανού. Στρέφουν τον νου και την προσοχή του στα υλικά του κόσμου τούτου, ώστε ολόκληρη η ζωή του να περιστρέφεται γύρω από τα θέματα της υγείας και της διατροφής. Η ελπίδα τους είναι το πόσο υγιείς είναι και πόσες θερμίδες καταναλώνουν καθημερινά. Συχνά ακούμε ότι «η ομοιοπαθητική με έσωσε», «η φυσικοπαθητική έχει σωτήρια για τον άνθρωπο αποτελέσματα» κ.τ.λ. Όλα αυτά δεν λέγονται, ούτε γράφονται απλώς για σκοπούς διαφήμισης ή εντυπωσιασμού. Είναι το νέο φρόνημα που καλλιεργείται σε όσους ακολουθήσουν τις μεθόδους αυτές. Ένα φρόνημα, που όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι ασυμβίβαστο με το Ορθόδοξο Χριστιανικό φρόνημα.