Νευροθεολογία : επιστήμη ή αίρεση;

Πηγή : www.imglyfadas.gr Το θέμα της λεγόμενης νευροθεολογίας είχε απασχολήσει το αντιαιρετικό περιοδικό του Διορθοδόξου Συνδέσμου Πρωτοβουλιών Γονέων «ΔΙΑΛΟΓΟΣ» από το 2001. Δεκατρία χρόνια μετά και εν μέσω καταιγισμού αιρέσεων και παραθρησκευτικών ιδεών, με έκπληξη βλέπουμε την προσπάθεια εισαγωγής της νευροθεολογίας και στο χώρο της Ορθοδόξου Εκκλησίας, από το περιοδικό «Ψυχής Δρόμοι». Συγκεκριμένα, στο τεύχος 7 του περιοδικού «Ψυχής Δρόμοι», φιλοξενείται άρθρο με τίτλο «Εγκέφαλος και θρησκευτική εμπειρία». Συγγραφείς του άρθρου ο κ. Παναγιώτης Μήτσιας, ιατρός νευρολόγος και ο προτεστάντης (Πρεσβυτεριανός) κληρικός κ. David Hogue. Το κείμενο προβάλλει τη νευροθεολογία και τον Andrew Newberg, Αμερικανό νευροεπιστήμονα και επίκουρο καθηγητή στο τμήμα Θεολογικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια. Διαβάζουμε για τον Andrew Newberg : «Θεωρείται ότι είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε με τη μελέτη των θρησκευτικών και πνευματικών εμπειριών υπό το πρίσμα των Νευροεπιστημών, ένα πεδίο το οποίο συχνά ονομάζουμε Νευροθεολογία. Η έρευνά του στοχεύει στην καλύτερη κατανόηση της θρησκευτικής και πνευματικής πρακτικής και των εμπειριών... Στην έρευνά του έχει συμπεριλάβει τις εγκεφαλικές τομογραφίες ανθρώπων που βρίσκονταν σε κατάσταση προσευχής, διαλογισμού, έκστασης ή συμμετείχαν σε διάφορες τελετουργίες... Έχει ερευνήσει τους νευροφυσιολογικούς συσχετισμούς του βελονισμού, του διαλογισμού και των εναλλακτικών θεραπειών, καθώς και πώς η λειτουργία του εγκεφάλου συνδέεται με μυστικιστικές και θρησκευτικές εμπειρίες»[1]. Ο Andrew Newberg, κατά δήλωσή του, γεννήθηκε και εκπαιδεύτηκε σε Εβραϊκό περιβάλλον. Φαίνεται ότι επηρεάστηκε από διάφορες μυστικιστικές παραδόσεις. Ο ίδιος είναι υπέρμαχος του διαλογισμού : «αν η θρησκεία βρίσκεται ψηλά στη λίστα με τις προτεραιότητές σας, τότε σας προτείνω να συμπεριλάβετε και το διαλογισμό μιας που φαίνεται να είναι ο καλύτερος τρόπος να γίνουν οι πνευματικές αξίες νευρολογικά αληθινές»[2]. Η έρευνα του Newberg έχει πολλά προβλήματα. Η έρευνά του διεξήχθη σεΒουδιστές που διαλογίζονταν, ρωμαιοκαθολικές μοναχές που προσεύχονταν και Πεντηκοστιανούς που γλωσσολαλούσαν. Τι σχέση, όμως, έχουν αυτά με αληθινές εμπειρίες επικοινωνίας με τον αληθινό Θεό, όπως αποκαλύπτεται μυστηριακά στην μία και αληθινή, την Ορθόδοξη Εκκλησία; Η καρδιακή προσευχή του Ορθοδόξου πιστού που οδηγεί στην κοινωνία με τον Τριαδικό Θεό και τον αγιασμό του όλου ανθρώπου εν τη Εκκλησία, μπορεί να εξισωθεί με τις προσευχές των ετεροδόξων και των αλλοθρήσκων; Ο διαλογισμός, ως γνωστόν, δεν έχει καμμία σχέση με την προσευχή και μάλιστα την ακυρώνει, εφόσον αποτελεί στροφή στον Εαυτό και όχι στο Θεό. Σύμφωνα με τη βουδιστική διδασκαλία: «κατά τη διάρκεια του διαλογισμού το πνεύμα, στην ιδανική περίπτωση, αναπαύεται στον εαυτό του»[3]. Επίσης, οι γλωσσολαλιές των Πεντηκοστιανών όχι μόνο δεν αποτελούν καρπό του Αγίου Πνεύματος, αλλά είναι και αυτές εμπειρίες πλάνης με συχνή παρουσία του δαιμονικού στοιχείου. Τέτοιου είδους έρευνες γίνονται κατά κύριο λόγο σε προτεσταντικές χώρες, ίσως επειδή εκεί υπάρχει η αγωνία περί αποδείξεων για την ύπαρξη του Θεού και την ωφέλεια της προσευχής. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία αυτά περιττεύουν και δεν έχουν κανένα νόημα. Η Ορθόδοξη πίστη είναι βιωματική, ο Θεός είναι αποκαλυπτόμενος και μη ερευνώμενος δια κτιστών μεθόδων. Όμως, στο -φερόμενο ως ορθόδοξο- περιοδικό «Ψυχής Δρόμοι», το οποίο μας είχε απασχολήσει και στο παρελθόν[4], διαβάζουμε ότι ο νευροθεολόγος Newberg γράφει στο βιβλίο του ότι «ο Θεός ίσως υπάρχει, μπορούμε όμως να γευτούμε αυτή την εμπειρία μόνο μέσα από τον εγκέφαλό μας»[5] (!) και μάλιστα στη συνέχεια τονίζεται η χρησιμότητα των ευρημάτων του Newberg. «Η σύνολη εργασία του Newberg, μέσα στο πλαίσιο της εργασίας και άλλων ερευνητών στο θέμα της νευροθεολογίας, ανοίγει ένα παράθυρο για την κατανόηση του πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος κατά την συμμετοχή του προσώπου στην θρησκευτική ζωή, είτε αυτό ονομάζεται προσευχή, είτε μέσω άλλων ενεργειών για την βίωση της προσέγγισής του με το Θείο»[6]. Εδώ υπάρχει σαφής ισοπέδωση συγκρητιστικού τύπου, αφού θεωρείται ότι η Ορθόδοξη ζωή, η Ορθόδοξη προσευχή και η αληθινή κοινωνία με το Θεό είναι το ίδιο με τη ζωή και τις εμπειρίες στις όποιες -ανθρώπινα ή δαιμονικά- κατασκευασμένες θρησκείες και παραθρησκείες. Στον επίλογο της έρευνάς του, μάλιστα, ο Newberg γράφει : «Οι νευροβιολογικές ρίζες της πνευματικής υπερβατικότητας δείχνουν πως το Απόλυτο Ενοποιημένο Ον είναι μια σοβαρή πιθανότητα. Από όλες τις εκπλήξεις που έχει να προσφέρει η θεωρία μας – ότι οι μύθοι είναι αποτέλεσμα βιολογικής αναγκαιότητας, ότι τα τελετουργικά είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να προκαλούν ενοποιητικές καταστάσεις... και ότι όλες οι θρησκείες είναι κλαδιά του ίδιου πνευματικού δέντρου[7] – το γεγονός ότι αυτή η απόλυτη κατάσταση ενότητας μπορεί να υποστηριχθεί λογικά είναι αυτό που μας συναρπάζει περισσότερο»[8]. Φυσικά όλοι οι δρόμοι δεν οδηγούν στο Θεό και η προσπάθεια ερεύνης του Θεού και των εμπειριών με το Θεό, συνιστά ξεκάθαρο βαρλααμισμό. Ο Θεός δεν ερευνάται και ο υπερτονισμός της λογικής και της επιστήμης είναι ξένα προς την Ορθόδοξη θεολογία και παράδοση. «Η Ορθόδοξη πίστη μας δεν εδράζεται σε εγκεφαλικές διεργασίες», όπως ορθώς επισημαίνει αντιαιρετικό κείμενο της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς, το οποίο ανασκευάζει άλλο δημοσίευμα που αναφέρεται στη νευροθεολογία[9]. Η συνάντηση με το Θεό είναι βιωματική, το Θεό Τον συναντώ στην καρδιά μου και αυτή η συνάντηση είναι συνάντηση πίστεως. Η συνάντηση με το Θεό δεν μπορεί να αναλυθεί με τη γνώση. Το φαινόμενο της πίστεως δεν εξηγείται, δεν αναλύεται, δεν μετριέται, δεν μπαίνει κάτω από μικροσκόπιο. Η ανάλυση της πίστεως δια της γνώσεως επαναφέρει την αίρεση του βαρλααμισμού. Μερικοί, μάλιστα, ορμώμενοι από τις νευροθεολογικές έρευνες φτάνουν σε σημείο να προσπαθούν να ανακαλύψουν ή να αποδείξουν ότι οι αγιοπνευματικές εμπειρίες του Μωυσή και του Αποστόλου Παύλου οφείλονταν σε επιληψία κροταφικού λοβού[10]. Στην Αμερική εμφανίστηκε το 2011 και περιοδικό με τίτλο «Επιστημονικός Θεός» ("Scientific God"), το οποίο δηλώνει ότι πραγματεύεται «ένα νέο μονοπάτι για την αλήθεια και την ενότητα στην εποχή της επιστήμης και της τεχνολογίας»[11]. Στο περιοδικό «Επιστημονικός Θεός» φιλοξενούνται κείμενα που προσπαθούν με μαθηματικούς τύπους να αποδείξουν την ύπαρξη ή την ανυπαρξία του Θεού. Το περιοδικό αυτό φιλοξενεί και άρθρα νευροθεολογίας, μεταξύ των οποίων και κείμενο για τον Καναδό νευροεπιστήμονα Michael Persinger. Ο Michael Persinger προβάλλεται και από το περιοδικό «Ψυχής Δρόμοι», όπου οι ορθόδοξοι αναγνώστες μαθαίνουν για τη μέθοδο του, μια «καινούργια και καινοτόμο μέθοδο για να ανιχνεύσει την πνευματική εμπειρία»[12] μέσω ηλεκτρομαγνητών και ενός μηχανήματος γνωστού ως «το κράνος του Θεού»[13]. Ο Persinger και οι ερευνητές του «ανακάλυψαν ότι με μια ηλεκτρομαγνητικού τύπου Κρανιοεγκεφαλική Διέγερση των Κροταφικών Λοβών, προκαλούσαν "θεϊκά βιώματα"»[14]. Το πείραμα του Persinger, που δεν μπόρεσε να αναπαραχθεί από άλλους επιστήμονες, δημιούργησε, σύμφωνα με το «Ψυχής Δρόμοι», ενδιαφέροντα ερωτήματα. Σύμφωνα με το «Επιστημονικός Θεός», το πείραμα φαίνεται ότι άνοιξε το δρόμο για μια νέα θεώρηση του Θεού, αφού ο «Michael Persinger έχει ένα όραμα- ο Παντοδύναμος δεν είναι νεκρός, είναι ένα ενεργειακό πεδίο.(sic) Και το μυαλό μας είναι ένας ηλεκτρομαγνητικός χάρτης της ψυχής μας»[15]. Ο όρος «νευροθεολογία» αποτελεί νεολογισμό που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον ´Αλντους Χάξλεϊ, έναν από τους βασικούς εκφραστές του κινήματος της «Νέας Εποχής», σε μυθιστόρημά του που κυκλοφόρησε το 1962[16]. Η νευροθεολογία έχει χαρακτηριστεί ως μια «νέα και εξαιρετικά αμφιλεγόμενη επιστήμη, η οποία ερευνά κατά πόσον ο Θεός δεν μας δημιούργησε, αλλά αν εμείς δημιουργήσαμε το Θεό... Κάποιοι θεολόγοι, ωστόσο, καλωσορίζουν την έρευνα, βλέποντάς την ως απόδειξη ότι ο Θεός μας έφτιαξε με την ικανότητα να πιστεύουμε»[17]. Το υβρίδιο επιστήμης-μυστικισμού της νευροθεολογίας, όπως εύστοχα έχει χαρακτηριστεί από ξένους μελετητές, εκτός από τα προαναφερθέντα εγγενή προβλήματα, οδηγεί και σε άλλους εσφαλμένους δρόμους. Πρώτον, μπορεί να οδηγήσει στην απόρριψη του αληθινού Θεού, κάτι το οποίο δεν γεννά φόβο, αλλά οπωσδήποτε συνιστά βλασφημία και άρνηση της σωτηρίας. Δεύτερον, μπορεί να οδηγήσει στην προτεσταντικού τύπου προσπάθεια απόδειξης της ύπαρξης του Θεού και των αληθειών της πίστεως. Τρίτον, μπορεί να καταλήξει στη γνωστή προσπάθεια να αποδοθεί επιστημονική εγκυρότητα σε εσωτεριστικές δοξασίες, ανατολικοθρησκευτικές θεωρίες και αποκρυφιστικές πρακτικές. Δεν είναι τυχαίο ότι πρόσφατο βιβλίο νευροθεολογίας προλογίζεται από τον Δαλάι Λάμα[18]. Δεν είναι τυχαίο ότι παρουσιάσεις και επαινετικές αναφορές για τη νευροθεολογία βρίσκουμε σε αποκρυφιστικές ιστοσελίδες και περιοδικά. Δεν είναι τυχαίο ότι υποστηρίζεται ότι μεταξύ των προδρόμων της νευροθεολογίας συγκαταλέγεται και ο νεοσατανιστής ´Αλιστερ Κρόουλι, ο οποίος έκανε διάφορα πειράματα και χρησιμοποιούσε το απόφθεγμα «με τη μέθοδο της επιστήμης, με το στόχο της θρησκείας». Η νευροθεολογία πάσχει θεολογικώς, αλλά πάσχει και επιστημονικώς, γι᾽αυτό και έχει δεχθεί σφοδρές κριτικές τόσο από τους θεολόγους όσο και από τους επιστήμονες. Παραθέτουμε ενδεικτικά συμπεράσματα από σοβαρούς μελετητές στο εξωτερικό : «Η λεγόμενη "νευροθεολογία" δεν είναι καθόλου θεολογία», «το βασικό λάθος που κάνουν οι νευροθεολόγοι είναι ότι ταυτίζουν τη θρησκεία με συγκεκριμένες εμπειρίες και αισθήματα... Επιπλέον, οι νευροθεολόγοι συγχέουν την πνευματικότητα με τη θρησκεία», «η επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει ή να αναιρέσει την ύπαρξη του Θεού», πρόκειται περί «νευροσαμανισμού», «η νευροθεολογία έχει υιοθετήσει προς διευκόλυνσή της μία εξαιρετικά στενή θρησκευτική οπτική, αυτή του Προτεσταντικού μινιμαλισμού», η νευροθεολογία αποτελεί «παράδειγμα αναγωγισμού και επιστημονισμού», «στις [νευροθεολογικές] μελέτες ο όρος εμπειρία θεωρήθηκε ως ένα σύντομο γεγονός, αλλά η εμπειρία μπορεί να διαρκεί μια ζωή», «οι θρησκευτικές εμπειρίες δεν συμβαίνουν κατά βούληση και ανά πάσα στιγμή». Η νευροθεολογία, ανάλογα με την εκάστοτε σχολή και προσέγγιση, «στοχεύει να αναιρέσει την αξία της θρησκείας... [ή] να αντικαταστήσει τη θεολογία με μια νέα, επιστημονική κατανόηση της θρησκείας... [ή προσπαθεί] να επιβεβαιώσει τους ισχυρισμούς της θεολογίας... [ή είναι] συνθετική»[19]. Τι θα βγει από αυτή τη σύνθεση; Μήπως κάποια τερατογένεση; Διαβάζουμε στο βιβλίο «Νευροθεολογία: Εικονική Θρησκεία στον 21ο Αιώνα» : «Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ότι τα επόμενα 50 χρόνια θα δουν την εμφάνιση νέων, παγκόσμιων "θρησκειών" βασισμένων στην επιστήμη»[20]. Ο δε νευροθεολόγος Andrew Newberg γνωστοποιεί τα μελλοντικά του σχέδια : «σκοπός μου είναι να δημιουργήσω έναν πλήρη χάρτη του γονιδιώματος της θρησκείας (religionome), ανάλογο με το σύνολο των χρωμοσωμάτων του ανθρώπου»[21]. ´Αλλοι ισχυρίζονται ότι ο όρος «νευροθεολογία» θα αντικατασταθεί από τον όρο«νευρομεταφυσική» και ότι «η νευρομεταφυσική θα φέρει το γνωστό ως "παραφυσικό" πιο κοντά στην επιστήμη»[22]. Να τονιστεί ότι για τη νευροθεολογία υπάρχουν και σοβαρές επιστημονικές ενστάσεις. Σύμφωνα με τον ιατρό Gene Rudd, η νευροθεολογία «υστερεί σε επιστημονικές αποδείξεις», ενώ πολλοί, όπως ο ομότιμος καθηγητής φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας Robert Priddy και ο κλινικός ψυχολόγος David Smith, τη χαρακτηρίζουν ωςψευδοεπιστήμη. Το 2006 εκπονήθηκε από κέντρο Νευροεπιστημονικών Σπουδών ενδιαφέρουσα μελέτη με τον τίτλο «"Νευροθεολογία" : Μια σημασιολογικη παγίδα στημένη από την ψευδοεπιστήμη για τον ανυποψίαστο επιστήμονα». Ο συγγραφέας και κύριος ερευνητής Dr Milind N. Ovalekar επισημαίνει ότι παρότι ο όρος «νευροθεολογία» «φαινομενικά αναφέρεται στην καθιερωμένη, επιστημονικά αξιολογούμενη έρευνα, ο πραγματικός του σκοπός φαίνεται ότι έχει να κάνει με εμπορική εκμετάλλευση, παρά με πραγματική πρόθεση για αξιόλογη συμβολή στην προαγωγή της επιστήμης»[23]. Ο ερευνητής αναφέρει ότι ο όρος «νευροθεολογία» «χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε ένα φιλοσοφικό, φαινομενικά επιστημονικό ή ψευδοεπιστημονικό περιβάλλον» και κάνει λόγο για «οιονεί επιστήμη»[24]. Τονίζει, επίσης, ότι «δεν υπάρχει θεμελίωση στις νευροεπιστήμες» για τα θέματα με τα οποία ασχολείται η νευροθεολογία. Την επιστημονική εγκυρότητα της νευροθεολογίας αμφισβητούν και άλλοι επιστήμονες, από το χώρο της βιολογίαςκαι των νευροπιστημών, όπως η Nina Azari, επίκουρη καθηγήτρια Ψυχολογίας, ειδικευμένη στη γνωσιακή νευροεπιστήμη και την ψυχολογία της θρησκείας. Η Nina Azari εκθέτει τα προβλήματα με την ερμηνεία των νευροαπεικονίσεων, αναλύει τους «ερμηνευτικούς περιορισμούς» που υπάρχουν στις νευροαπεικονιστικές μελέτες και τονίζει, μεταξύ άλλων, και τα εξής. «Τα αποτελέσματα από τις μελέτες απεικόνισης του εγκεφάλου δείχνουν συσχετισμούς, όχι αιτίες. Τα αποτελέσματα των λειτουργικών νευροαπεικονίσεων των θρησκευτικών εμπειριών δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αιτιακές εξηγήσεις (δηλαδή, γιατί οι άνθρωποι έχουν θρησκευτικές εμπειρίες), πόσο μάλλον για εξηγήσεις σχετικά με τη θρησκεία (ποιες είναι οι πηγές της θρησκείας). Δεύτερον, τα στοιχεία των λειτουργικών νευροαπεικονίσεων δεν ερμηνεύονται προς την κατεύθυνση της αναγνώρισης ειδικών σημείων στον εγκέφαλο για συγκεκριμένες νοητικές διαδικασίες ή φαινόμενα... Τέλος, τα νευροαπεικονιστικά στοιχεία δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να υποστηρίξουν την ύπαρξη νοητικών φαινομένων. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη παρατηρούμενων νευρωνικών σύστοιχων για ένα συγκεκριμένο νοητικό φαινόμενο δεν μπορεί να θεωρηθεί ως απόδειξη για την ύπαρξη... [κάποιου] νοητικού γεγονότος. Έτσι οι λειτουργικές νευροαπεικονιστικές μελέτες της θρησκευτικής εμπειρίας δεν μπορούν να αποδείξουν την ύπαρξη τέτοιων εμπειριών»[25]. Και στην Ελλάδα ο ψυχίατρος κ. Θεόδωρος Μαγαλοοικονόμου, διευθυντής τμήματος στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αθηνών, μιλάει για «βιολογικό αναγωγισμό των ημερών». «Το θρησκευτικό βίωμα δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με προσπάθεια αναγωγής της ανθρώπινης συμπεριφοράς στη νευροφυσιολογία και τη μοριακή βιολογία... [Οι θρησκευτικές εμπειρίες] δεν μπορούν να αναχθούν στον εγκέφαλο»[26]. Και ερωτούμε: έχουμε το δικαίωμα να εφησυχαζόμαστε; Είναι δυνατόν ένα φερόμενο ως ορθόδοξο περιοδικό να δημοσιεύει κείμενα νευροθεολογίας και να εισάγει κακοδοξίες; Και να παροτρύνει μάλιστα να γίνουν και ανάλογες μελέτες στο χώρο που έδιωξε τον Βαρλαάμ; «Θα ήταν», λένε, «εξαιρετικά ενδιαφέρον να βλέπαμε παρόμοιες μελέτες προερχόμενες από τον Ορθόδοξο χώρο»[27]! Δεν τα έχει τονίσει ξεκάθαρα από ετών ο Σεβασμιώτατος Ναυπάκτου; «Η θεολογία εκκοσμικεύεται όταν διακατέχεται από το άγχος και την ανασφάλεια μπροστά στα επιστημονικά επιτεύγματα ή όταν ακόμη χρησιμοποιή την μεθοδολογία της επιστήμης για να μιλήση για τον Θεό... εάν η θεολογία δεν έχει σαφή ορθόδοξα κριτήρια και ασφαλείς προϋποθέσεις, τότε χάνει την αποστολή της»[28]. Αλλά και «μια επιστήμη που προσπαθεί να συλλάβη με την δική της μεθοδολογία (την λογική) τον Θεό, και μια θεολογία, η οποία, αφήνοντας την ησυχαστική μέθοδο, χρησιμοποιεί την λογική για όλα τα ζητήματα και για τον Θεό, είναι εξ ίσου αποτυχημένες... Το γεγονός είναι ότι πρέπει οπωσδήποτε να ξεκαθαρίσουμε τα όρια μεταξύ της επιστήμης και της ορθοδόξου θεολογίας»[29]. Ο Βαρλαάμ δεν έχει θέση στον τόπο μας. Εκ της Ιεράς Μητροπόλεως ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ [1]. «Ψυχής Δρόμοι», τεύχος 7, Μάιος 2014, σελ. 120-121 [2]. Andrew Newberg & Mark Robert Waldman, «8 Τρόποι Εκγύμνασης του Εγκεφάλου», στην ειδική έκδοση του περιοδικού ´Αβατον «15 Βήματα για Υγεία και Ευεξία», σελ. 93. [3]. «Ο Βουδισμός σήμερα», τεύχος 1, Χειμώνας 2011, εκδόσεις Διαμαντένιος Δρόμος, σελ. 6. [4]. Ψυχαναλυτικές περιπλανήσεις στο χώρο των Μυστηρίων και της ιερατικής διακονίας - Κριτική στις νέες εκδόσεις ψυχοθεολογίας [5]. «Ψυχής Δρόμοι», ένθ. ανωτ., σελ. 123. Η έμφαση δική μας. [6]. ένθ.ανωτ., σελ. 132. [7]. Η έμφαση δική μας [8]. «ΝΕΥΡΟΘΕΟΛΟΓΙΑ – Η Επιστήμη Ανοίγει Παράθυρο στον Θεό!», ´Αβατον, τεύχος 104, σελ.21. [9]. «Είναι η Ορθόδοξη πίστη μας "εξελικτικό ατύχημα" ή αποκάλυψη Θεού; Ανασκευή αθεϊστικού και μηδενιστικού δημοσιεύματος», 15 Μαΐου 2014. [10]. www.bbc.co.uk/science/horizon/2003/godonbrain.shtml, www.esoterica.gr/articles/religion/brainrlg/brainrlg.htm (Θρησκεία και Εγκέφαλος), ΤΑ ΝΕΑ, 10-11 Μαΐου 2003 (Η θεϊκή «αποκάλυψη» είναι ζήτημα εγκεφάλου!) [11]. Scientific GOD Journal, November 2012, Volume 3, Issue 10. [12]. «Ψυχής Δρόμοι», ένθ. ανωτ., σελ. 141 [13]. «Ψυχής Δρόμοι», αυτόθι. Η έμφαση δική μας. [14]. Hellenic Nexus, τεύχος 20, Ιούνιος-Ιούλιος 2007, σελ. 31. [15]. Scientific GOD Journal, November 2012, Volume 3, Issue 10. [16]. Aldous Huxley, Island, NY: Harper and Row, 1962. [17]. http://www.telegraph.co.uk/culture/books/10914137/What-God-does-to-your-brain.html [18]. Sacred Pathways: The Brain᾽s Role in Religious and Mystic Experiences, edit. Tod Murphy, 2013. Εκτός από τον Δαλάι Λάμα, προλογίζει ο Michael Persinger και τρίτο πρόλογο γράφει και Ουνίτης επίσκοπος. [19]. Brandt et als, "Neurotheology : challenges and opportunities", Schweizer Archiv für Neurologie und Psychiatrie, 2010: 161(8): 305-9 [20]. Lawrence O. McKinney, Neurotheology-Virtual Religion in the 21st century, American Institute for Mindfulness, 1994. [21]. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 23 Μαΐου2010. [22]. http://neurometaphysics.wordpress.com/tag/neurotheology [23]. Milind N. Ovalekar, « "Neurotheology": A semantic trap set by pseudo-science for the unwary scientist», Centre for Neuroscientific Studies, Vasai, 2006. [24]. ένθ. ανωτ. [25]. Nina Azari, "Neuroimaging studies of Religious Experience : A Critical Review", In : Where God and Science Meet, Volume 2, edit. Patrick McNamara, Praeger, 2006. [26]. ΤΑ ΝΕΑ, 10-11 Μαΐου 2003 [27]. «Ψυχής Δρόμοι», ένθ. ανωτ., σελ. 135 [28]. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου, Μεταξύ δύο αιώνων, Κεφ. 4, Εκδόσεις Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου, 1998. [29]. ένθ.ανωτ.