Σήμερα θα ασχοληθούμε και θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε ( όσο βέβαια είναι δυνατόν να χωρέσει ένα τέτοιο εγχείρημα, σε ένα άρθρο περιορισμένης έκτασης) για την Αγία Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Στη καθομιλουμένη ο πολύ κόσμος την ονομάζει απλά Σαρακοστή και αποτελεί για τον κάθε πιστό, την αρχαιότερη, αυστηρότερη περίοδο νηστείας, ασκητικής και εγκράτειας της Εκκλησίας.
Στο ερώτημα γιατί τόσες ημέρες, ζωντανή απάντηση και παράδειγμα, αποτελεί ο ίδιος ο Χριστός μας, ο οποίος μετά την βάπτισή του στον Ιορδάνη ποταμό και πριν την έναρξη της δημόσιας δράσης του, αποσύρθηκε στην έρημο όπου νήστευε 40 ολόκληρες μέρες και νύκτες (Ματθ. 4,1-4,2).
Το όνομα "Σαρακοστή" λοιπόν, είναι πασιφανές ότι αντλείται, για τις σαράντα ημέρες νηστείας-προετοιμασίας των πιστών για να εισαχθούν και να βιώσουν τα πάθη και την Ανάσταση του Σωτήρος Χριστού κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα. Αρχίζει από την Καθαρά Δευτέρα και ολοκληρώνεται μέχρι την Παρασκευή πριν το Σάββατο του Λαζάρου. Στις ημέρες της Μεγάλης Σαρακοστής από Δευτέρα μέχρι Παρασκευή κάθε εβδομάδας τηρείται αυστηρή νηστείας ξεροφαγία , δηλαδή σε φυτικές τροφές χωρίς έλαιο. Εξαίρεση γίνεται μόνο στη γιορτή των Αγίων Τεσσαράκοντα μαρτύρων όπου καταλύεται το λάδι καθώς και στην εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου όπου καταλύεται το ψάρι, όποια μέρα και να γιορτασθεί. Μόνο κατά τα Σάββατα και τις Κυριακές, της περιόδου αυτής έχουμε κατάλυση οίνου και ελαίου.
Εκτός από τις διατροφικές συνήθεις και το τυπικό της Εκκλησίας μας, διαφοροποιείται αισθητά, σε σχέση με τις επόμενες ημέρες του χρόνου. Οι Ακολουθίες είναι περισσότερες, πυκνότερες και μεγαλύτερες σε διάρκεια, από ότι συνήθως. Το βιβλικό στοιχείο και τα αναγνώσματα επίσης πλεονάζουν. Το θέμα της μετάνοιας, του πένθους, της κάθαρσης και επιστροφής κυριαρχεί. Το ψάλσιμο όταν γίνεται είναι πιο κατανυκτικό, όπως και γενικότερα οι ακολουθίες αυτής της περιόδου. Ακόμη και τα άμφια των κληρικών και της αγίας τραπέζης, από άσπρα γίνονται πορφυρά (αυτό είναι το ορθόδοξο χρώμα κανονικά, αλλά συνήθως στις Ενορίες και στους ιερείς έχει επικρατήσει να φορούν μωβ).
Αναλυτικότερα: Οι Εσπερινοί την Κυριακή λέγονται «Κατανυκτικοί» διότι ψέλνονται κατανυκτικά τροπάρια από το Τριώδιο και μετά την είσοδο, έχουμε την μετάβαση της αλλαγής από το χαρούμενο της Ανάστασης της Κυριακής στο πένθιμο χαρακτήρα. Χαρακτηριστικός είναι ο Εσπερινός της Κυριακής της Τυρινής, που ουσιαστικά εισερχόμαστε στην Μεγάλη Τεσσαρακοστή, γνωστότερος ως Εσπερινός της Συγνώμης, όπου ο Επίσκοπος, οι Ιερείς και οι πιστοί, συγχωρούνται μεταξύ τους, για να ξεκινήσουν με συγχωρητικότητα και ενότητα αυτή την ευλογημένη περίοδο. Σε πολλές Μητροπόλεις, γίνονται σχετικές ομιλίες από τον Επίσκοπο ή τους ορισθέντες Ιερείς, αναπτύσσοντας σχετικά με την περίοδο θέματα.
Το Μεσονυκτικό, ο Όρθρος, οι Ώρες όπως πάντα στις ακολουθίες του νυχθημέρου, αλλά με άλλη διάταξη και περισσότερα καθίσματα του ψαλτηρίου, καθώς ενώ τον υπόλοιπο χρόνο το ψαλτήρι διαβάζεται 1 φορά τμηματικά, στη Μ. Σαρακοστή ανακεφαλαιώνεται 2 φόρες (δυστυχώς στις περισσότερες Ενορίες αυτά σήμερα τα καταλιμπάνουν).
Τα Μεγάλα Απόδειπνα, είναι οι καθημερινές Εσπερινές Ακολουθίες από Δευτέρα ως Πέμπτη, περιέχει Ψαλμούς που διαβάζονται, ωραιότατα και ποικίλα μικρά τροπάρια που ψάλλονται αντιφωνικά και ευχές που αναγινώσκονται από τον Ιερέα. Είναι μία ωραιότατη Ακολουθία που περιέχει και το γνωστότατο τροπάριο: «Κύριε τῶν Δυνάμεων, μεθ᾿ ἡμῶν γενοῦ, ἄλλον γὰρ ἐκτός Σου βοηθὸν ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν. Κύριε τῶν Δυνάμεων, ἐλέησον ἡμᾶς.». Προ του τέλους αναγινώσκεται η ευχή του Αγίου Έφραίμ «Κύριε καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου, πνεῦμα ἀργίας, περιεργείας, φιλαρχίας καὶ ἀργολογίας μή μοι δῶς. Πνεῦμα δὲ σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, ὑπομονῆς καὶ ἀγάπης, χάρισαί μοι τῷ σῷ δούλῳ. Ναί, Κύριε Βασιλεῦ, δώρησαί μοι τοῦ ὁρᾶν τὰ ἐμὰ πταίσματα, καὶ μὴ κατακρίνειν τὸν ἀδελφόν μου, ὅτι εὐλογητὸς εἶ, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν».» η οποία δεσπόζει καθ’ όλη την διάρκεια της Σαρακοστής σε πολλές ακολουθίες.
Την πρώτη εβδομάδα των Νηστειών τμηματικά και την Τετάρτη το απόγευμα, μεταξύ Δ' και Ε' Κυριακής των Νηστειών ολόκληρος, ψάλλεται η ακολουθία του «Μεγάλου Κανόνος» του Αγίου Ανδρέου Κρήτης, μαζί με το Απόδειπνο Το περιεχόμενο του είναι γεμάτο βιβλικά πρόσωπα και τις πράξεις τους και ο πιστός καλείται να μιμηθεί τις καλές και να αποφύγει και να αρνηθεί τις κακές. Ολόκληρο το πένθιμο και κατανυκτικό περιεχόμενο του ψυχοφέλιμου αυτού κειμένου, συνοψίζεται στο Κοντάκιο: «Ψυχή μου, ψυχή μου, ἀνάστα, τί καθεύδεις; τὸ τέλος ἐγγίζει καὶ μέλλεις θορυβεῖσθαι· ἀνάνηψον οὖν, ἵνα φείσηταί σου Χριστὸς ὁ Θεός, ὁ πανταχοῦ παρὼν καὶ τὰ πάντα πληρῶν».
Στις καθημερινές ημέρες της Μεγάλης Σαρακοστής δεν πραγματοποιούνται όπως τον άλλο χρόνο Θ. Λειτουργίες, επειδή οι μέρες θεωρούνται άμνημες (μη εορτάσιμες) . Τις Τετάρτες όμως και τις Παρασκευές, τελείται η Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία η οποία είναι συνυφασμένη και συνδεδεμένη με την Ακολουθία του Εσπερινού. Κατά την τέλεση της προηγιασμένης δεν έχουμε εκ νέου προσκομιδή, μνημόνευση ονομάτων και επίκληση του Αγίου Πνεύματος, αφού ο Άγιος Άρτος, είναι ήδη καθαγιασμένος από την Λειτουργία της Κυριακής. Έχει δηλαδή εμποτιστεί στο Άγιο Αίμα του Κυρίου μας, φυλάσσεται στο Άγιο Αρτοφόριο της Αγίας Τραπέζης και προσφέρεται για Κοινωνία την ημέρα που τελείται η Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία.
Τις Παρασκευές το βράδυ έχουμε τους Χαιρετισμούς της Παναγίας μας. Στις 4 πρώτες εβδομάδες, κάθε Παρασκευή βράδυ, στο μέσο του Μικρού Αποδείπνου, ψάλλονται τμηματικά, κάθε φορά και μια «Στάση» από τον Ακάθιστο Ύμνο, μαζί με τον «Κανόνα» του (τα Τροπάρια των Χαιρετισμών), που περιέχει οκτώ ωδές και αρχίζει με το Τροπάριο: «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου, καὶ πληρωθήσεται » πνεύματος...». Ολόκληρος ο Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται στον Όρθρο του Σαββάτου της Ε' Κυριακής των Νηστειών, αλλά για ευκολία των πιστών τον ψάλλουμε το βράδυ (την 5η Παρασκευή της Τεσσαρακοστής). Η Ακολουθία των Χαιρετισμών, συνδέθηκε με τη Μεγάλη Σαρακοστή, αν και δεν διαβάζεται καθημερινά εκτός Σαββάτου, όπως τις άλλες μέρες του χρόνου, αλλά κυρίως γιατί η Θεομητορική εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, είναι η μόνη που δεν έχει προεόρτια και μεθέορτα, εξ΄ αιτίας του χαρακτήρα της Σαρακοστής. Αυτή την έλλειψη λοιπόν, έρχεται να καλύψει η Ακολουθία του Ακάθιστου Ύμνου.
Τα Σάββατα της Σαρακοστής είναι αφιερωμένα στους κεκοιμημένους, τελείται δε η Θ. Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Η προσευχή μας για τους κοιμηθέντες δεν είναι θρήνος και αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στα Σάββατα γενικά και ειδικότερα στα Σάββατα της Μ. Σαρακοστής. Το φως που εκπέμπει το Σάββατο του Λαζάρου και η χαρμόσυνος ειρήνη του Μεγάλου Σαββάτου δίνουν το νόημα στο θάνατο του χριστιανού και στις προσευχές μας για τους κοιμηθέντες.
Τις Κυριακές της Μεγάλης Σαρακοστής, τελείται η Θ. Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και περιέχουν μνήμες γεγονότων και προσώπων με ιδιαίτερη πνευματική βαρύτητα : α) Η πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής λέγεται και Κυριακή της Ορθοδοξίας, επειδή αυτή την ημέρα εορτάζουμε την αναστύλωση των Αγίων Εικόνων αλλά και την ορθή τους τιμή και όχι λατρεία (λατρεία μόνο για τον Θεό) των προσώπων που εικονίζονται. β) Στη Β΄ Κυριακή των Νηστειών εορτάζεται η μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης και είναι συνέχεια της «Κυριακής της Ορθοδοξίας», διότι η νίκη του θείου Γρηγορίου κατά των αιρετικών δοξασιών των δυτικών, θεωρήθηκε ως νίκη ανάλογη με τη νίκη κατά των εικονομάχων. γ) Την Κυριακή αυτή που βρίσκεται στο μέσο της Σαρακοστής της Σταυροπροσκυνήσεως, η Εκκλησία μας προβάλλει την προσκύνηση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού. Επειδή η σωματική αδυναμία από τον αγώνα της νηστείας μας περικυκλώνει και η δυσκολία αυξάνει, η Αγία Εκκλησία μας προβάλλει στο μέσο του δρόμου της νηστείας σαν βοήθεια μας τον Πανάγιο Σταυρό, τη χαρά του κόσμου, των πιστών τη δύναμη, των αμαρτωλών την ελπίδα. δ) Την τέταρτη Κυριακή των Νηστειών, εορτάζεται η μνήμη του Αγίου Ιωάννου, συγγραφέα του βιβλίου της «Κλίμακος», έργο με τριάκοντα λόγους, των οποίων ο καθένας αναφέρεται σε μία αρετή, από τις ευκολότερες προς τις δυσκολότερες, αναβιβάζοντας τον άνθρωπο με σκαλοπάτια πνευματικά σε ουράνιο ύψος. Γι' αυτό το λόγο και το σύγγραμμα ονομάστηκε «Κλίμαξ των αρετών». Τέλος, την Κυριακή της πέμπτης εβδομάδας των Νηστειών, τιμάται η Οσία Μαρία η Αιγύπτια, προς διέγερση των ράθυμων και αμαρτωλών σε μετάνοια. Η Οσία Μαρία, είναι ζωντανό παραδείγματα της δυνάμεως της μετανοίας. Μπορούμε να γίνουμε, με τη δύναμη της χάρης του Θεού κατάλευκοι ως Άγγελοι, αρκεί να μετανοήσουμε, όπως η Όσία Μαρία.
Αυτά λοιπόν αγαπητοί μου αναγνώστες, για τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, που ήδη διάγουμε τις πρώτες ημέρες της. Ας την εκμεταλλευτούμε πνευματικά, ας την ζήσουμε στη πληρότητα της αγόγγυστα, με την εγκράτεια, τις συχνές ακολουθίες και την ουσιαστική μας μετάνοια και να είμαστε σίγουροι ότι θα έχουμε βάλει τις βάσεις και τις προϋποθέσεις, για τον φωτισμό και την θέωση, για την σωτηρία μας δηλαδή με την κοινωνία μας με τον Σωτήρα Χριστό.
